مراسم شب یلدا(محمد علی ابراهیمی) گردشگری

بطور معمول، در شب یلدا رسم بر این است که صاحب‌خانه، دیوان حافظ را به بزرگتر فامیل می‌دهد. سپس هر یک از میهمانان نیت کرده و بزرگِ مجلس، این جمله را می‌گوید و تفعلی به گنجینه حافظ می‌زند: «ای حافظِ شیرازی/ تو محرم هر رازی/ بر ما نظر اندازی/ قسم به قرآن مجیدی که در سینه داری…» یا هر چیزی شبیه به این. این رسم یکی از رسوم پرطرفدار شب یلدا میباشد؛ که امروزه با فن‌آوری روز نیز به‌روز شده. به طوری که در بعضی خانواده‌ها به جای کتاب حافظ، از فال‌نامه، نرم‌افزار تفعل مجازی در رایانه، پایگاه‌های اینترنتی ویژه فال، نرم‌افزارهای ویژه تلفن همراه، سامانه پیام کوتاه یا پیامک و… برای انجام این رسم استفاده می‌نمایند که سرگرمی ‌خوبی برای خانواده‌ها در این شب بلند سال میباشد بسیاری از ادیان نیز به شب چله مفهومی ‌دینی دادند. در آیین میتـرا (و بعدها با نام کیش مهر)، نخستین روز زمستان به نام «خوره روز» (خورشید روز)، روز تولد مهر و نخستین روز سال نو بشمار می‌آمده است و امروزه کارکرد خود را در تقویم میلادی که ادامه گاهشماری میترایی میباشد و حدود چهارصد سال پس از مبدأ میلادی به وجود آمده؛ ادامه می‌دهد. فرقه‌های گوناگون عیسوی، با تفاوت‌هایی، زادروز مسیح را در یکی از روزهای نزدیک به انقلاب زمستانی می‌دانند و همچنین جشن سال نو و کریسمس را همچون تقویم کهن سیستانی در همین هنگام برگزار می‌نمایند…
«فلسفه خوراکی‌های شب یلدا»
جشن شب یلدا در ایران امروز نیز با گرد هم آمدن و شب‎نشینی اعضای خانواده و اقوام در کنار یکدیگر برگزار می‎گردد. آیین شب یلدا یا شب چله، خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوه‌های گوناگون است که همه جنبهٔ نمادی دارند و نشانهٔ برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی ‌میباشند. در شب یلدا هم مثل جشن تیرگان، فال گرفتن از کتاب حافظ رسم میباشد. (حاضران با انتخاب و شکستن گردو از روی پوکی و یا پری آن، آینده‌گویی می‌کنند.)
در ایران باستان برای دی ماه چهار جشن بود، که شامل روزهای اول، هشتم، پانزدهم و بیست و سوم این ماه بود. اما امروزه ایرانیان تنها نخستین روز دی ماه، یعنی طولانی ترین شب اول زمستان را که آخرین شب پاییز، پایان قوس و آغاز جدی است- جشن می‌گیرند…
در شب یلدا هم مثل جشن تیرگان، فال گرفتن از کتاب حافظ رسم میباشد. حاضران با انتخاب و شکستن گردو از روی پوکی و یا پری آن، آینده‌گویی می‌کنند.
جشن یلدا در ایران امروز
گذشتگان اعتقاد داشتند، که در این شب فرشته بدی‌ها (اهریمن) با فرشته خوبی‌ها (امشاسپندان) به جنگ می‌پردازد و در این نبرد طولانی فرشته خوبی‌ها اهریمن را شکست می‌دهد و صبح، پس از زاده شدن دوباره خورشید (پیروزی روشنایی بر تاریکی) آغاز می‌گردد
اما شب یلدا فقط دور هم‌نشینی و مرور خاطره‌ها نیست، علاوه بر آداب و رسوم فوق شامل رسوم تغذیه‌ای خاص خود نیز است…
انتخاب کردن مواد غذایی خاصی از بین سایر مواد غذایی و تأکید برقرار دادن این مواد غذایی بر سر سفره شب یلدا نه تنها یک رسم، بلکه نکات تغذیه ای خاصی را بدنبال دارد، که در اینجا به این نکات می‌پردازیم:
*هندوانه؛ یکی از ارکان سفره شب یلدا، میوه هندوانه میباشد که همیشه به شیوه‌های جذابی تزیین می‌شود، اما چرا هندوانه؟
دور هم بودن در شب یلدا و انجام صله رحم، موجب افزایش صمیمیت و محبت در نزد اعضای خانواده میشود
هندوانه یادآور گرمای تابستان و حرارت است. باور بر این است، اگر مقداری هندوانه در شب یلدا بخورید در سراسر زمستان طولانی، سرما و بیماری بر شما غلبه نخواهد کرد و این باور، با خواص هندوانه که سرشار از ویتامین های A و B و C می‌باشد مطابقت دارد…
*انار؛ این میوه در سفره شب یلدا نماد شادی و زایش میباشد. انار میوه‌ای که از قدیم از آن به عنوان میوه‌ای خون ساز نام میبردند. به افرادی که رنگی مهتابی و از نظر جثه رنجور بودند، توصیه می‌شد که آب انار بنوشند…
*آجیل؛ آجیل شب یلدا شامل پسته، بادام، گردو، فندق و در بعضی مناطق کشور از میوه های خشک نیز به عنوان آجیل شب یلدا استفاده می‌شود. آجیل به عنوان سالم‌ترین تنقلات شناخته شده و دارای فیبر بالاست که در درمان یبوست، چاقی، انواع سرطان‌ها از جمله سرطان معده و روده بسیار مؤثر است.
شب آغاز زمستان، با نام «شب چله» در سیستان
ازشب چله یا همان «شب یلدا» در فرهنگ ایرانیان نام برده می‌شود که در هر منطقه‌ای رسم و رسوم خاص خود را دارد.
واژه «یلدا» به معنای «زایش زادروز» و تولد است، ایرانیان باستان با این باور که فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها بلندتر می‌شوند و تابش نور ایزدی افزونی می‌یابد، آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر یا زایش خورشید می‌خواندند و جشن بزرگی برپا می‌کنند و از این رو به دهمین ماه سال دی (به معنای روز) می‌گفتند که ماه تولد خورشید بود.

: بسیاری از پژوهشگران هم روزگار ما بر این باورند که سنت‎های مسیحی امروز بسیار وامدار فره و فرهنگ ایرانیان است و هم ریشگی کریست با کریستمس نیز دور از این باورها نیست.
: افزون بر اینها در سیستان نام‎های محلی دیگری نیز برای ماه‎های قمری وجود داشته که هنوز هم در میان سپید مویان سیستان کاربرد دارد و از ماه شوال نیز آغاز می‎شده است و به روشنی نشان می‎دهد که در سیستان سنت‎های کهن گاه شماری و تقویم وجود داشته و پاسداشت شب چله و آگاهی از زمان دقیق آن و درک انقلاب زمستانه ریشه درهمین توان علمی دانشی مردمان سرزمین هیرمند فرمند دارد که با اصول اقتصاد معیشتی دامپروری و کشاورزی پیوند داشته است.
يكي از موضوعات مهم واساسي در فرهنگي مناسك ومراسمات ملي ومذهبي تعيين زمان دقيق رسيدن ايام ووقت اين مراسمات است كه در اصطلاح مردم نگاري وتاريخ به گاهشماري معروف است
تاریخ گاه‌شماری ایرانی به بیش از چهارهزار سال پیش بازمی‌گردد. با گذر زمان و در طول تاریخ گاه‌شماری در ایران تغییرات زیادی در خودش دیده‌است.ودر منطقه سيستان وبلوچستان ؛ اين مردم روزي به درجه‌اي از تمدن رسيده‌بودند كه گاه‌شماري ويژه‌ي خود داشتند؛ حتي امروز هم گاه‌شماري قمريشان- كه حساب محرم و عيد فطر و قربان را با آن نگاه مي‌دارند- ويژه‌ي خودشان است هم از اين روست كه براي حساب و كتاب ميان خودشان از نام ماه‌هايي استفاده مي‌كنند كه در هيچ منبع ديگري، جز فرهنگ سيستان نمونه ندارد؛ ابوريحان بيروني مي‌گويد كه از ابوسعيد احمدبن محمدبن عبدالجليل سجستاني شنيده‌است كه از قدماي سجستان اين طور نقل مي‌كرده است كه مردم سيستان ماه‌هاي شمسي را به نام‌هاي ديگري مي‌خواندند و از فروردين ماه آغاز مي‌كردند به اين ترتيب:(_جواد اويسي گاهشماري سيستان )
كواذ، رهو، اوسال، تيركيانوا، سريزوا، مريزوا، توزر، هرانوا، آركبازوا، كژپشت، گژشن، ساروا؛ يعني فروردين، اردي‌بهشت، خرداد ... الخ جدول زير را نيز ببينيد؛ اين مردم گويا به نوعي خودكفايي علمي رسيده‌اند كه ماه‌هاي قمري را نيز آن چنان كه خود مي‌خواهند، نه آن چنان كه هست، به كار مي‌برند؛ مگر يكي دو نامqorbo:وmoarram را به حرمت محتواي معنوي آن‌ها:

رديف تلفظ فونتيك تلفظ مردم سيستان معادل فارسي رسمي اسم ماه قمري
1 i:d عيد عيد شوّال
2 myo: i:d ميوعيد ميان‌عيد ذي‌قعده
3 qorbo: قربو قربان ذي‌حجه
4 moarram مـُـئَرّم محرم محرم
5 se:zda سِزدَ سيزده صفر
6 leng-e- se:zda (leng g e ava:l) لِنگِ سِزدَ (لنگ اول) لِنگِ (پاي) سيزده (لِنگ نخست) ربيع‌الاول
7 leng-e- se:zda (leng e duyom) لِنگِ سِزدَ (لنگ دويُم) = = = (لنگِ دوم) ربيع‌الثاني
8 leng-e- se:zda (leng e siyom) لِنگِ سِزدَ (لنگ –سيُم) چله کلو- = = = (لنگِ سوم) جمادي‌الاول
9 leng-e- se:zda (leng e čârom) لِنگِ سِزدَ (لنگ چارُم) چله کوچک = = = (لنگِ چهارُم) جمادي‌الثاني
10 bo:-e- marda:go: بوـِ مَردَگُ بوي مرده‌ها رجب
11 bo:-e- zenda:go بو ـِ زِندَگُ بوي زنده‌ها شعبان
12 mâ: ro:za(rema:zo:) ما روزه ماه روزه رمضان

در بلوچستان نیز گاهشماری شمسی با نوع تولید در رابطه است، حتی اگر این نوع تولید در رابطه با قوام طبیعت مثل رسیدن میوه گیاهی خودرو یا جفت گیری حیوانات وحشی باشد به این شرط که حاصل هر دو از طریق گردآوری یا شکار به مردم برسد. مثلاً دامداران زمان کوچ و فصل قوچ گذاری و زایش دام را مبدأ ومعیار گاهشماری می دانند. طوایف حوزۀجغرافیایی خاش زمان جفت گیری و زایش شکار (= مسروmasro) را هم یک مبدأ سنجش زمان می دانند در گاهشماری عشایر گمشادزیی ساکن لولوکدان یکی از ماهها «گرده ترک» نام دارد چون مصادف با رسیدن حاصل بادام کوهی درختچه خودرویی است که وقتی محصول آن برسد می ترکد و فصل بهره برداری از آن می رسد کشاورزان و عشایر ایرانشهر که رزقشان از خرماست، فصل باردهی نخل را ملاک و معیار گاهشماری خود قرار داده اند و حتی فصلی به نام «هامین» و عشایر گمشادزیی کوچی به همین نام دارند
نخلکاران از زمان خوشه کردن نخل تا پایان فصل برداشت محصول، از تقویم زیر استفاده می کنند:
1- نوروز همگانی : فصل خوشه کردن خرما
2- هیوار(hivâr)ماه گردافشانی
3- مک بند(mok band)ماه خوشه بستن خرما
4- کندی وار(kandivâr)ماه رنگ گرفتن خرما که به آن «سراپک وار»(sarapakvar)نیز می گویند .
5- نشانه(nešana)ماهی که در آن بعضی از دانه های خوشه می پزد
6- مک سند(mok sond)ماه سند کردن خوشه خرما
7- مک بر(mok bor)یا هامین، زمان بریدن خوشه خرما و برداشت محصول
8- نامن(nâman)یا یه رهت(yaraht)
زمان جمع آوری خرما و جوال کردن و ذخیره سازی آن؛
9- آیه رهت(iyaraht)آخرین مرحله برداشت خرما، پایان فصل خرما
دو ماه بعد «مانتن چله» یعنی چله مادر یا خشک (چله بزرگ) و چوکین چله یعنی چله پسر یا «تر» و 25 روز بعداز آن نوروز سلطانی است و 25 روز بعداز نوروز سلطان مجدداً نوروز همگانی است که «مچ» خوشه می کند.(بزرگزاده سلام )

شب یلدا آغاز زایش دوباره خورشیددر سیستان وبلوچستان
: در سیستان شب چله به جای واژه یلدا با همان مفاهیم فراگیر، در میان مردم به کار می‎رود و این شب بلند‌ترین شب سال و آغاز زایش دوباره خورشید و بازگشت گرما و روشنی به زندگی است که چله ‌بزرگ نام دارد و تا دهم بهمن به درازا می‎کشد و پس از آن چله خورد یا کوچک آغاز می‌شود و تا بیست اسفند ادامه می یابد، در سیستان برای شب چله از پیش آماده می‌شدند.
: در این شب سفره‎ای بزرگ از دست بافته‌های سیستان پهن می‌شد و با خوراکی‌های خوشمزه‌ای که پیشتر آماده کرده بودند تزیین می‌کردند.(علیرضا خسروی)
: از هندوانه‌هایی که از لابه لای و کاه وخنکای کاهدان تابستان را به زمستان پیوند می‌دادند تا کشته‌های شیرین خوش خور خربزه به نام چولی (با فتح چ –و)و پودر خوشمزه ومقوی شیرینک که از جوشاندن گوشت با تخمه هندوانه به همراه گندم نیم کوب درست می‌شد در این خوردنی بسیار مقوی معجون به دست آمده درآفتاب خشک وسپس دست آس والک می‎شد وافزون براینها پودر خوشخور دیگری به نام ستو (با فتح س وتشدید ت) از ترکیب پودر جوی آبدارو بوداده شده ‌با شکرونبات دست آس شده برای این شب تهیه می‎شد.
: خوردنی خوشمزه و زمستانه دیگری که برای این شب آماده می‌شد، دوشو (دوشاب) نام دارد که از ترکیب خرمای خوب مضافتی به همراه روغن زرد حیوانی که در یک مشک آماده برای این شب رسانده می‌شد و البته انواع تخمه‌های شور هندوانه و خربزه و البته انار سیستان که در یک سفره بزرگ در این شب گذاشته می‎شود و اعضای فامیل با رفتن به خانه سپید مویان و سالخوردگان این شب را در حلقه خانواده و بزرگان و شنیدن روایت‌های کهن و شاهنامه به صبح می‌رساندند.
این شعر نیز مربوط به همین شب برجای مانده است:
خاردن شیرنک ودوشو چه مزه میده امشو
در سیستان واژه‌های کهن سال و پیر با زندگی و تدبیر هم خانواده هستند پیران نماد کهن سالی هستی و موی سپیدشان نیز در این شب بلند، نشان خرد و تدبیر و به روشنایی و سپیده رساندن شب‌های طولانی زندگی مردم است.
شب یلدا، نخستین شب زمستان و طولانی‌ترین شب سال است که ایرانی‌ها طی رسوم کهن خود، دور هم جمع می‌شوند و ضمن دید‌ و‌ بازدید، تفأل زدن به دیوان حافظ شیرازی، خوراکی‌های خاصی مانند هندوانه، انار، آجیل و غیره را مصرف می‌کنند.
چرا شب يلدا هندوانه می‌خوريم؟
از مهم ترین ميوه‌های شب یلدا هندوانه است که اگر نباشد، انگار شب یلدا کامل نیست.
؛ برگزاری مراسم یلدا، اگر بتوان نام جشن بر آن نهاد، آیینی خانوادگی است و گردهمایی ها به خویشاوندان و دوستان نزدیک محدود می‌شود. در کتاب‌ها و سندهای تاریخی به برگزاری مراسم شب یلدا اشاره ای نشده است. ابوریحان بیرونی از جشن روز اول دی ماه که آن را خرم روز نامند، در دستگاه حکومتی و پادشاهی یاد می کند. نامی از شب یلدا در میان نیست و این می تواند دلیلی بر خانوادگی و همگانی و غیر رسمی بودن جشن یلدا باشد.

آیین و جشن شب یلدا یا شب چله بزرگ تا به امروز در تمامی سرزمین کهنسال ایران و در بین همه قشرها و خانوارها برگزار می‌شود.
یلدا جشن و گردهمایی خانوادگی است. در شب یلدا خویشاوندان نزدیک در خانه بزرگ خانواده گرد هم می آیند و در سرمای آغازین زمستان دور کرسی می نشینند و تا نیمه شب میوه و آجیل و غذا می‌خورند و به فال حافظ گوش می‌سپارند.
چرا شب يلدا هندوانه می‌خوريم؟
هندوانه؛ یکی از ارکان اصل‍ی سفره شب یلداست که همیشه به شیوه‌های جذابی تزیین می‌شود، اما چرا هندوانه؟
هندوانه یادآور گرمای تابستان و حرارت است. باور بر این است، اگر مقداری هندوانه در شب یلدا بخورید، در سراسر زمستان طولانی، سرما و بیماری بر شما غلبه نخواهد کرد و این باور، با خواص هندوانه که سرشار از ویتامین های A و B و C است، مطابقت دارد.
ارزش تغذیه ای هندوانه: 90 درصد بافت هندوانه از آب تشکیل شده است. در نتیجه برای رفع عطش بسیار مفید است. به علت فراوانی آب در این محصول، برای جلوگیری و دفع سنگ کلیه، خوردن آن بسیار توصیه شده است. هندوانه منبع غنی از بتاکاروتن و لیکوپن است که این مواد از آنتی اکسیدان های طبیعی هستند و همانطور که اثبات شده است، آنتی اکسیدانها ترکیباتی هستند که از بروز سرطان ها در انسان جلوگیری می کنند، پس این باور که با خوردن هندوانه بیماری کمتر به سراغ ما می آید در وجود این آنتی اکسیدانها نهفته است.
هندوانه از بروز آسیب های پوستی در اثر نور جلوگیری می کند. موجب دفع بیشتر و سریع مواد زاید از بدن می شود و به شادابی و طراوت پوست می انجامد. درصد کمی قند دارد و میزان کالری آن بسیار پایین است.
بسیاری از خانواده‌ها برای لذت بخشیدن و تزیین سفره زیبای «شب یلدا» به طراحی و تزیین میوه ها علی الخصوص هندوانه می پردازند و آن را به شکل ها و طرح های مختلف درست می کنند
شب یَلدا یا شب چلّه بلندترین شب سال در نیم‌کره شمالی زمین است. این شب به زمان غروب آفتاب از ۳۰ آذر تا طلوع آفتاب در ۱ دی اطلاق می‌شود، که برابر با ۲۱ دسامبر یا ۲۲ دسامبر است. ایرانیان و بسیاری از دیگر اقوام آن را مبارک می‌دارند و این شب را جشن می‎گیرند.
این شب در نیم‌کره شمالی با انقلاب زمستانی مصادف است و به همین دلیل از آن شب به بعد طول روز بیشتر و طول شب کوتاه‌تر می‌شود.
ایرانیان باستان با این باور که فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها بلندتر می‎شوند و تابش نور ایزدی افزونی می‌یابد، آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر یا زایش خورشید می‌خواندند و برای آن جشن بزرگی بر پا می‌کردند...
یلدا در اشعار ایرانی
هنوز با همه دردم امید درمانست
که آخری بود آخر شبان یلدا را

نظر به روی تو هر بامداد نوروزیست
شب فراق تو هر شب که هست یلداییست

باد آسایش گیتی نزند بر دل ریش
صبح صادق ندمد تا شب یلدا نرود

اوحدی:
شب هجرانت ای دلبر، شب يلدا است پنداری
رخت نوروز و ديدار تو عيد ماست پنداری

خاقانی:
تو جان لطيفی و جهان جسم کثيف
تو شمع فروزنده و گيتی شب يلدا

عنصری:
چون حلقه ربايند به نيزه، تو به نيزه
خال از رخ زنگی بربايی شب يلدا

منوچهری:
نور رايش تيره‌شب را روز نورانی کند
دود چشمش روز روشن را شب يلدا کند

مسعود سعد:
کرده خورشيد صبح ملک تو
روز همه دشمنان شب يلدا

ناصرخسرو:
او بر دوشنبه و تو بر آدينه
تو ليل قدر داری و او يلدا
هم‌چنين ارتباط عيسی مسيح با اين شب در اشعار امير معزی و سنائی غزنوی مشهود است.
امير معزی:
ايزد دادار، مهر و کين تو گويی
از شب قدر آفريد و از شب يلدا
زان‌که به مهرت بود تقرب مومن
زان‌که به کينت بود تفاخر ترسا

سنائی غزنوی:
به صاحب‌دولتی پيوند اگر نامی همی جويی
که از يک چاکری عيسی چنان معروف شد يلدا

سيف افرنگی:
سخنم بلندنام از سخن تو گشت و شايد
که درازنامی از نام مسيح يافت يلدا
منبع:cs.uwaterloo.ca
منبع: همشهری
ویرایش وتلخیص:آکاایران
مطالبی از استادخسروی
مطالبی از استاد بزرگ زاده
*در پایان، ذکر این نکته نیز بسیار مهم میباشد، که دور هم بودن در شب یلدا و انجام صله رحم، موجب افزایش صمیمیت و محبت در نزد اعضای خانواده، رفع کدورتها و در نتیجه ایجاد یک حس و حال مثبت در مغز و روح انسان می‌شود، پس شب یلدا تنها طولانی‌ترین شب سال نخواهد بود بلکه می‌توان از آن به عنوان یک شب با خواص روحی و تغذیه‌ای فراوان نام ببریم…
محمد علی ابراهیمی